W tym wpisie przeczytasz:
- Dotychczasowe przepisy – zbyt ogólne i nieprecyzyjne
- Praca zarobkowa – nowa definicja
- Działania niezgodne z celem zwolnienia od pracy
- Miejsce przebywania – nowe zasady
- Cel precyzyjnego ustalenia miejsca przebywania
- Świadczenia z dwóch tytułów – nowy wyjątek
- Rozszerzone kontrole ZUS
- Podsumowanie
- Co to oznacza dla Ciebie i Twojej organizacji?
Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej w 2024 r. przygotowało projekt nowelizacji ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw). Zakłada on szereg zmian w zakresie warunków przyznawania i utraty prawa do zasiłku chorobowego. Ich celem zmian jest zwiększenie przejrzystości systemu, ograniczenie nadużyć oraz dostosowanie przepisów do aktualnych realiów.
Dotychczasowe przepisy – zbyt ogólne i nieprecyzyjne
Zgodnie z obecnie obowiązującym art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa, osoba ubezpieczona wykonująca pracę zarobkową w okresie niezdolności do pracy lub wykorzystująca zwolnienie od pracy w innym celu niż wskazany w zwolnieniu, „traci prawo do zasiłku chorobowego za cały okres tego zwolnienia”.
Ta konstrukcja przepisu budzi liczne kontrowersje i wątpliwości interpretacyjne – zwłaszcza w zakresie tego, co uznać za „pracę zarobkową” oraz „działania niezgodne z celem zwolnienia”. Określenie „praca zarobkowa” nie zostało zdefiniowane. Na tle orzecznictwa sądowego dominuje podejście przypisujące zarobkowy charakter każdej działalności przynoszącej jakikolwiek dochód.
Praca zarobkowa – nowa definicja
W projekcie zaproponowano doprecyzowanie, czym jest praca zarobkowa. Zgodnie z projektowanym art. 17 ust. 1a:
„Pracą zarobkową, o której mowa w przepisie ust. 1, jest każda czynność mająca charakter zarobkowy, niezależnie od stosunku prawnego będącego podstawą jej wykonania.”
Jednocześnie, zgodnie z intencją ustawodawcy, przewidziano wyjątki dla „przypadków sporadycznych, incydentalnych i wymuszonych okolicznościami przejawów aktywności zawodowej”, które nie będą skutkować utratą prawa do zasiłku. Przykładowo, nie zostanie odebrane świadczenie osobie, która w okresie zwolnienia lekarskiego podpisze dokumenty firmowe lub odbierze ważną przesyłkę — o ile czynność ta miała charakter incydentalny, nie pogarszała stanu zdrowia i była życiowo uzasadniona.
Działania niezgodne z celem zwolnienia od pracy
Projekt wprowadza nową kategorię naruszeń — „aktywność niezgodna z celem zwolnienia od pracy”. W projektowanym art. 17 ust. 1b zapisano:
„Aktywnością niezgodną z celem zwolnienia od pracy są wszelkie działania utrudniające lub wydłużające proces leczenia lub rekonwalescencję, z wyłączeniem zwykłych czynności dnia codziennego lub czynności incydentalnych, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności.”
Tym samym uznaje, że pójście do sklepu, na spacer, do apteki czy nawet krótka wizyta u lekarza nie powinny skutkować utratą zasiłku — pod warunkiem, że nie zagrażają zdrowiu i mają uzasadnienie życiowe.
Miejsce przebywania – nowe zasady
Projekt zakłada zaostrzenie przepisów dotyczących miejsca przebywania podczas zwolnienia. Ubezpieczony może stracić świadczenie, jeżeli przebywa w miejscu innym niż wskazane w zwolnieniu lub zawiadomieniu (art. 17 ust. 1 pkt 3 projektu).
Sankcja nie znajdzie jednak zastosowania, jeśli nieobecność była np. wizytą u lekarza, rehabilitacją lub inną czynnością incydentalną. Zatem, jeżeli Ubezpieczony udokumentuje, że nieobecność ta była uzasadniona względami zdrowotnymi lub koniecznością podjęcia czynności incydentalnych, których podjęcia w okresie zwolnienia od pracy wymagają istotne okoliczności, wskazana sankcja nie znajdzie zastosowania.
Cel precyzyjnego ustalenia miejsca przebywania
W celu przeprowadzenia kontroli prawidłowości wykorzystywania zwolnień lekarskich od pracy, niezbędne będzie, by płatnik składek oraz ZUS mieli informację o aktualnym miejscu zamieszkania lub pobytu ubezpieczonego.
W przypadku, gdy podczas takiej kontroli osoby kontrolujące nie zastaną ubezpieczonego, będzie to stanowiło podstawę do utraty przez niego prawa do zasiłku chorobowego za cały okres zwolnienia od pracy – chyba że udokumentuje, że nieobecność ta była uzasadniona względami wymienionymi powyżej.
Miejscem wskazanym w zwolnieniu lub zawiadomieniu będzie mógł być także adres pobytu w innym państwie, jeżeli jest to uzasadnione zaleceniami lekarza lub innymi istotnymi okolicznościami.
Świadczenia z dwóch tytułów – nowy wyjątek
Projekt precyzuje także sytuacje osób posiadających kilka tytułów do ubezpieczenia.
Jeżeli lekarz uzna, iż rodzaj pracy pozwala na jej wykonywanie pomimo choroby, wówczas możliwe będzie otrzymywanie zasiłku z jednego tytułu i wynagrodzenia z drugiego. Przykładowo: lekarz chirurg ze złamanym palcem może być niezdolny do pracy w szpitalu, ale może prowadzić zajęcia na uczelni.
Jeżeli wystawiający zwolnienie od pracy wskaże w orzeczeniu, że praca zarobkowa, w ramach określonego tytułu, może być wykonywana (z uwagi na rodzaj tej pracy), niezdolność do pracy z powodu choroby będzie orzekana w ramach określonego tytułu, a jednocześnie w ramach innego tytułu praca może być wykonywana (jeśli w tym przypadku rodzaj pracy nie uzasadnia orzekania o niezdolności do pracy).
Dziś taka sytuacja uznawana jest często za powodującą utratę prawa do zasiłku chorobowego. Tego typu praktyka bierze się z błędnego utożsamiania niezdolności do pracy ze stanem zdrowia, tymczasem niezdolność do pracy jest pojęciem rodzajowo odrębnym od pojęcia choroby.
Rozszerzone kontrole ZUS
W 2023 roku ZUS skontrolował 461,2 tysiąca zwolnień lekarskich, z czego zakwestionowano 28,9 tysiąca świadczeń chorobowych na kwotę 29 mln 273 tys. zł. W związku z tym projekt ustawy przewiduje istotne rozszerzenie kompetencji kontrolnych ZUS.
- Kontrole będą możliwe także po ustaniu tytułu ubezpieczenia, gdyż jak uzasadniono, ZUS wypłaca świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa również po ustaniu tytułu ubezpieczenia chorobowego.
- ZUS będzie mógł sprawdzać, czy nie ma innych domowników, którzy mogliby zapewnić opiekę (w kontekście wypłaty zasiłku opiekuńczego). Kontrolowane będą zasiłki opiekuńcze w kwestii ustalenia, czy poza ubezpieczonym nie ma innych członków rodziny pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym, mogących zapewnić opiekę – chyba że dotyczy to sprawowania opieki nad chorym dzieckiem w wieku do 2 lat.
- Kontrolowane też będą mogły być osoby, które nie mogą wykonywać pracy w wyniku decyzji wydanej przez właściwy organ albo uprawniony podmiot, na podstawie przepisów o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, oraz wskutek poddania się obowiązkowi kwarantanny, izolacji w warunkach domowych albo izolacji, o której mowa w przepisach o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi.
Projekt przewiduje również określenie, że kontrola będzie dokonywana w miarę potrzeby, bez ustalania z góry stałych jej terminów, a nasilana szczególnie w okresach, w których występuje zwiększona absencja z powodu choroby lub sprawowania opieki.
Podsumowanie
Planowane zmiany są odpowiedzią na wieloletnie problemy interpretacyjne oraz nadużycia w systemie świadczeń chorobowych. Nowelizacja ma poprawić transparentność i sprawiedliwość, ale niesie też ryzyko nowych kontrowersji, zwłaszcza w kontekście rozdzielania niezdolności do pracy od samego faktu choroby. Wprowadzenie definicji czynności incydentalnych i rozszerzenie katalogu podstaw do kontroli to krok ku większej precyzji, ale też wyzwanie dla praktyki orzeczniczej i pracodawców.
Co to oznacza dla Ciebie i Twojej organizacji?
- Możliwość utraty prawa do zasiłku może dotyczyć każdej czynności mająca charakter zarobkowy – chyba że miała charakter incydentalny i była życiowo uzasadniona.
- Konieczność dokładnej analizy, czy działania pracownika wspierają proces leczenia.
- Obowiązek aktualizacji miejsca pobytu na L4, ze względu na możliwą utratę zasiłku.
- Rozszerzenie możliwości łączenia zasiłku i pracy, jeśli będzie to przewidziane w dokumentacji.
- Szersze uprawnienia ZUS w zakresie kontroli, również po ustaniu tytułu ubezpieczenia.
Artykuł napisany przez:
Barbara Pawełko-Czajka
Wykładowca Wyższej Szkoły Bankowej we Wrocławiu. Stale współpracuje m. in. ze Stowarzyszeniem Księgowych w Polsce, Bankowym Ośrodkiem Doradztwa i Edukacji. Posiada praktyczne doświadczenie w prowadzeniu szkoleń, dydaktyki akademickiej, doradztwie oraz w wdrażaniu przepisów prawnych z zakresu: ochrony danych osobowych (RODO), prawa pracy, zatrudniania cudzoziemców, umów cywilno-prawnych, prawa ubezpieczeń społecznych w firmach, urzędach i instytucjach.
