Współczesne środowisko pracy, charakteryzujące się wysokim tempem, presją wyników i dynamicznymi zmianami organizacyjnymi, niesie ze sobą coraz większe ryzyko występowania przewlekłego stresu wśród pracowników. W świetle art. 22 Kodeksu Pracy, który określa relację zatrudnienia jako stosunek podporządkowania pracownika wobec pracodawcy, pojawia się pytanie: czy ta struktura organizacyjna pozostawia miejsce na sytuacje, które mogą skutkować chronicznym stresem, a w skrajnych przypadkach – mobbingiem, wypaleniem zawodowym, a nawet depresją?
Pracodawca, zgodnie z obowiązującymi przepisami (w tym działem X Kodeksu Pracy dotyczącym BHP), ma obowiązek zapewnić bezpieczne i higieniczne warunki pracy – czyli również chronić zdrowie psychiczne pracownika. Niestety, statystyki nie pozostawiają złudzeń. Jak wynika z danych ZUS, każdego roku rośnie liczba zwolnień lekarskich. W 2024 roku, z tytułu zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania, lekarze wystawili 1,6 miliona zwolnień lekarskich. Łączny czas absencji z tego powodu wyniósł ponad 30,3 miliona dni, co oznacza wzrost o 16,2% w porównaniu z rokiem 2023.
Czym jest zdrowie psychiczne?
Zdrowie psychicznego Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje jako:
„stan dobrego samopoczucia, w którym jednostka może realizować swój własny potencjał, radzić sobie z normalnymi stresami życia, pracować produktywnie i wnosić wkład w społeczność”.
Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) natomiast wyjaśnia, że „zdrowie psychiczne to dobrostan psychiczny, fizyczny i społeczny, a także zdolność do rozwoju i samorealizacji. Oznacza nie tylko brak chorób psychicznych, ale także poczucie własnej wartości i umiejętność czerpania radości z życia”.
Stres a wypalenie zawodowe
W codziennym środowisku pracy narażenie na stres jest zjawiskiem powszechnym, choć nie zawsze w pełni uświadamianym przez pracowników. Presja czasu, nadmiar obowiązków, konflikty interpersonalne czy brak poczucia kontroli nad wykonywanymi zadaniami mogą prowadzić do przeciążenia psychicznego, które rozwija się stopniowo i często pozostaje niezauważone aż do momentu, gdy pojawią się wyraźne objawy.
Stres w miejscu pracy wpływa nie tylko na samopoczucie, ale także na efektywność, bezpieczeństwo i zdrowie – zarówno psychiczne, jak i fizyczne. Co istotne, reakcje stresowe mogą przybierać różne formy, od subtelnych zmian w zachowaniu po poważne konsekwencje zdrowotne.
Wypalenie zawodowe – pierwsze symptomy
Warto wiedzieć, jakie sygnały mogą świadczyć o tym, że stres zaczyna mieć realny wpływ na nasze funkcjonowanie, oraz jak przeciwdziałać jego skutkom – zwłaszcza wtedy, gdy ryzyko pozostaje ukryte za rutyną codziennych obowiązków.
Wypalenie zawodowego to syndrom będący wynikiem długotrwałego stresu w miejscu pracy, który nie został odpowiednio rozwiązany. Od 2022 roku WHO wprowadziło wypalenie zawodowe do Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-11 jako stan, który może wymagać interwencji medycznej, choć nie jest klasyfikowany jako choroba – a dokładniej opisuje syndrom wypalenia zawodowego jako zespół trzech stanów:
- wyczerpanie emocjonalne, które objawia się zmęczeniem, brakiem energii oraz ogólnym wypaleniem i brakiem energii;
- depersonalizacja, czyli dystans emocjonalny, czasami cynizm pracownika wobec jego pracy (jak również wobec współpracowników) oraz poczucie zaprzeczenia;
- spadek samooceny i efektywności pracownika, m.in. uczucie braku kontroli ora wrażenie, że nie ma się wpływu na swoje zadania.
Przyczyny wypalenia zawodowego
Zagrożenia psychospołeczne wynikają m.in. ze złego schematu pracy, niewłaściwej organizacji pracy oraz błędów w zarządzaniu, a także ze złego kontekstu społecznego pracy. Mogą one mieć negatywne skutki psychologiczne, fizyczne i społeczne. Zaliczymy do nich:
- nadmierne obciążenie pracą,
- sprzeczne wymagania i brak jasności co do roli,
- brak zaangażowania w podejmowanie decyzji, które mają wpływ na pracownika,
- brak wpływu na sposób wykonywania pracy,
- źle zarządzana zmiana organizacyjna,
- niepewność zatrudnienia,
- nieskuteczna komunikacja,
- brak wsparcia ze strony kierownictwa lub współpracowników,
- molestowanie psychologiczne i seksualne,
- trudne otoczenie.
Wypalenie zawodowe – statystyki
„Centrum Psychoterapii Pokonaj Lęk” przygotowało wpis „Zdrowie psychiczne Polaków – statystyki zdrowia psychicznego”, w którym odnajdujemy dość niepokojące dane.
Według opublikowanych danych „blisko 11% dni absencji chorobowych jest związanych z zaburzeniami psychicznymi”. Jak wskazują badania, zwolnienie lekarskie związane z zaburzeniami psychicznymi otrzymały dwukrotnie częściej kobiety (64% ogółu).
Według pracowników głównymi przyczynami problemów psychicznych w miejscu pracy są:
- nadmiar stresu (59%),
- presja czasu (51%),
- nadmiar zadań (48%).
Długość zaświadczenia lekarskiego o niezdolności do pracy z powodów zaburzeń psychicznych wynosiła średnio 19 dni i była trzecią najdłuższą spośród wszystkich jednostek chorobowych (po ciąży oraz nowotworach).
Jak przeciwdziałać skutkom stresu zawodowego?
Z raportu „Puls OSH – bezpieczeństwo i higiena pracy w miejscach pracy po pandemii” odnajdujemy w interesującym nas obszarze zalecenia dla Polski.
W kontekście polskiego rynku pracy raport sugeruje konieczność:
- zwiększenia świadomości na temat znaczenia zdrowia psychicznego w miejscu pracy i promowania otwartych rozmów na ten temat,
- wdrażania programów szkoleniowych dotyczących radzenia sobie ze stresem oraz zapewnienia dostępu do wsparcia psychospołecznego dla pracowników,
- dostosowania polityk BHP do rosnącej cyfryzacji i popularności pracy zdalnej, zapewniając odpowiednie środki ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dla pracowników pracujących poza tradycyjnym miejscem pracy,
- monitorowania i przeciwdziałania czynnikom stresogennym, takim jak presja czasowa i nadmiar obowiązków, poprzez odpowiednie zarządzanie zasobami ludzkimi i organizację pracy.
Podsumowanie
Skuteczne przeciwdziałanie stresowi w miejscu pracy wymaga systemowego podejścia. Kluczowe działania to m.in. regularne monitorowanie obciążenia pracą, jasne określenie obowiązków, szkolenia z technik radzenia sobie ze stresem oraz budowanie kultury otwartej komunikacji i wsparcia. Ważne jest promowanie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym poprzez elastyczne godziny pracy, możliwość pracy zdalnej czy korzystanie z urlopów. Dbałość o warunki fizyczne pracy, rozwój zawodowy i regularna ocena dobrostanu psychicznego pracowników pomagają zapobiegać długofalowym skutkom stresu.
Organizacja powinna wdrażać narzędzia oceny zdrowia psychicznego. Tylko kompleksowe i konsekwentne działania pozwolą skutecznie ograniczyć zagrożenia psychospołeczne w miejscu pracy.
Co to oznacza dla Ciebie i Twojej organizacji?
- Pamiętaj, że pracodawca ma ustawowy obowiązek dbania nie tylko o fizyczne, ale i psychiczne bezpieczeństwo pracowników, zgodnie z przepisami BHP.
- Weź pod uwagę, że wypalenie zawodowe jest realnym ryzykiem, które może prowadzić do długotrwałych nieobecności, spadku efektywności i kosztów dla organizacji.
- Warto regularnie monitorować poziom stresu i obciążenia pracą w zespole, aby szybko identyfikować symptomy wypalenia zawodowego.
- Zwróć uwagę, aby tworzone przez Ciebie środowisko pracy sprzyjające otwartej komunikacji, gdzie pracownicy mogą swobodnie rozmawiać o trudnościach i otrzymać pomoc.
- Zadbaj o aktualizację przepisów BHP, uwzględniając realia pracy zdalnej i cyfrowej, by zapewnić bezpieczeństwo wszystkim pracownikom.
- Rozważ organizację szkolenia z zakresu radzenia sobie ze stresem oraz podnoś świadomość na temat zdrowia psychicznego.
Artykuł napisany przez:
Barbara Pawełko-Czajka
Wykładowca Wyższej Szkoły Bankowej we Wrocławiu. Stale współpracuje m. in. ze Stowarzyszeniem Księgowych w Polsce, Bankowym Ośrodkiem Doradztwa i Edukacji. Posiada praktyczne doświadczenie w prowadzeniu szkoleń, dydaktyki akademickiej, doradztwie oraz w wdrażaniu przepisów prawnych z zakresu: ochrony danych osobowych (RODO), prawa pracy, zatrudniania cudzoziemców, umów cywilno-prawnych, prawa ubezpieczeń społecznych w firmach, urzędach i instytucjach.
