Sygnaliści coraz bliżej? Rząd przyjął projekt Ustawy o ochronie sygnalistów z 27 marca 2024 r.

Sygnaliści coraz bliżej? Rząd przyjął projekt Ustawy o ochronie sygnalistów z 27 marca 2024 r.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii (Dz. Urz. UE L 305 z 26.11.2019, str. 17, z późn. zm.), zwanej dalej „Dyrektywą” lub „dyrektywą 2019/1937 określa m.in: warunki ochrony osób zgłaszających nadużycia, obowiązek stworzenia procedur w związku z zgłoszeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi.

Jesteśmy coraz bliżej uchwalenia przepisów implementujących do polskiego porządku prawnego założenia ww. Dyrektywy. Co to oznacza?

Ustawa o ochronie sygnalistów ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony dla tych, którzy podejmują ryzyko w celu zgłaszania nieprawidłowości i nadużyć w miejscu pracy. Dzięki możliwości zgłaszania nieprawidłowości, pracownicy będą mogli przyczynić się do stworzenia bezpieczniejszego i bardziej sprawiedliwego środowiska pracy dla wszystkich. Działając na rzecz dobra wspólnego, sygnaliści pomogą w zapobieganiu potencjalnym szkodom dla swoich kolegów i koleżanek z pracy.

W rezultacie celem regulacji jest:

• stworzenie kultury organizacyjnej opartej na przejrzystości, odpowiedzialności oraz trosce o dobro wspólne,
• zapewnienie bezpiecznych warunków pracy oraz możliwość zgłaszania nieprawidłowości bez obawy o represje czy negatywne konsekwencje.

Ochronę pracownika przed działaniem odwetowym ze strony pracodawcy dziś gwarantują m. in. przepisy zawierające zasady niedyskryminowania w zatrudnieniu.

Nowy projekt ustawy z 27 marca 2024 r. ustawy o ochronie sygnalistów reguluje:

• warunki objęcia ochroną sygnalistów zgłaszających lub publicznie ujawniających informacje o naruszeniach prawa,
• środki ochrony sygnalistów zgłaszających lub publicznie ujawniających informacje o naruszeniach prawa,
• zasady ustalania wewnętrznej procedury zgłaszania informacji o naruszeniach prawa i podejmowania działań następczych,
• zasady zgłaszania informacji o naruszeniach prawa organowi publicznemu,
• zasady publicznego ujawnienia informacji o naruszeniach prawa,
• zadania Rzecznika Praw Obywatelskich związane ze zgłaszaniem informacji o naruszeniach prawa,
• zadania organów publicznych związane ze zgłaszaniem informacji o naruszeniach prawa i z podejmowaniem działań następczych.

Kim jest sygnalista?

Sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą, w tym:

• pracownik,
• pracownik tymczasowy,
• osoba świadcząca pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej,
• przedsiębiorca,
• prokurent,
• akcjonariusz lub wspólnik,
• członek organu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej,
• osoba świadcząca pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej,
• stażysta,
• wolontariusz,
• praktykant,
• funkcjonariusz w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy:
  • Policji,
  • Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego,
  • Agencji Wywiadu,
  • Służby Kontrwywiadu Wojskowego,
  • Służby Wywiadu Wojskowego,
  • Centralnego Biura Antykorupcyjnego,
  • Straży Granicznej,
  • Straży Marszałkowskiej,
  • Służby Ochrony Państwa,
  • Państwowej Straży Pożarnej,
  • Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin (Dz. U. z 2023 r. poz. 1280, 1429 i 1834).

• żołnierz w rozumieniu art. 2 pkt 39 ustawy z dnia 11 marca 2022 r. o obronie Ojczyzny
  (Dz. U. z 2024 r. poz. 248).

Dodatkowo zakresem podmiotowym ustawy będą objęci sygnaliści lub ujawniający naruszenie prawa, w przypadku gdy zgłoszenia lub ujawnienia publicznego informacji o naruszeniu prawa, uzyskanej w kontekście związanym z pracą, dokonali przed nawiązaniem stosunku pracy lub innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji w podmiocie prawnym lub na rzecz tego podmiotu, lub pełnienia służby w podmiocie prawnym, lub gdy taki stosunek już ustał.

Status sygnalisty będzie pochodną dokonania zgłoszenia wewnętrznego lub zgłoszenia zewnętrznego bądź ujawnienia publicznego na zasadach określonych w ustawie.

Czym jest naruszenie?

Zgodnie z art. 3 ust. 1 projektowanej ustawy naruszeniem prawa jest działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa dotyczące:

• prawa pracy,
• korupcji,
• zamówień publicznych,
• usług, produktów i rynków finansowych,
• przeciwdziałania praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu,
• bezpieczeństwa produktów i ich zgodności z wymogami,
• bezpieczeństwa transportu,
• ochrony środowiska,
• ochrony radiologicznej i bezpieczeństwa jądrowego,
• bezpieczeństwa żywności i pasz,
• zdrowia i dobrostanu zwierząt,
• zdrowia publicznego,
• ochrony konsumentów,
• ochrony prywatności i danych osobowych,
• bezpieczeństwa sieci i systemów teleinformatycznych,
• interesów finansowych Skarbu Państwa Rzeczypospolitej Polskiej, jednostki samorządu terytorialnego oraz Unii Europejskiej,
• rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, w tym publicznoprawnych zasad konkurencji i pomocy państwa oraz opodatkowania osób prawnych,
• konstytucyjnych wolności i praw człowieka i obywatela – występujące w stosunkach jednostki z organami władzy publicznej i niezwiązane z dziedzinami wskazanymi w pkt 1-17.

Kiedy nie stosuje się ustawy?

Zgodnie z art. 5 ust. 1. przepisów ustawy nie stosuje się do informacji objętych:

• przepisami o ochronie informacji niejawnych,
• tajemnicą związaną z wykonywaniem zawodów medycznych oraz prawniczych,
• tajemnicą narady sędziowskiej,
• postępowaniem karnym – w zakresie tajemnicy postępowania przygotowawczego oraz tajemnicy rozprawy sądowej prowadzonej z wyłączeniem jawności.

Czym są działania odwetowe i na czym polega ich zakaz?

Zgodnie z art. 11 projektowanej ustawy wobec sygnalisty nie mogą być podejmowane działania odwetowe ani próby lub groźby zastosowania takich działań.

Projektowane przepisy przewidują, jeżeli praca była, jest lub ma być świadczona na podstawie stosunku pracy, wobec sygnalisty nie mogą być podejmowane działania odwetowe, polegające w szczególności na:

• odmowie nawiązania stosunku pracy,
• wypowiedzeniu lub rozwiązaniu bez wypowiedzenia stosunku pracy,
• niezawarciu umowy o pracę na czas określony lub umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na okres próbny, niezawarciu kolejnej umowy o pracę na czas określony lub niezawarciu umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na czas określony – w przypadku gdy sygnalista miał uzasadnione oczekiwanie, że zostanie z nim zawarta taka umowa,
• obniżeniu wysokości wynagrodzenia za pracę,
• wstrzymaniu awansu albo pominięciu przy awansowaniu,
• pominięciu przy przyznawaniu innych niż wynagrodzenie świadczeń związanych z pracą lub obniżeniu wysokości tych świadczeń,
• przeniesieniu na niższe stanowisko pracy,
• zawieszeniu w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych,
• przekazaniu innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków sygnalisty,
• niekorzystnej zmianie miejsca wykonywania pracy lub rozkładu czasu pracy,
• negatywnej ocenie wyników pracy lub negatywnej opinii o pracy,
• nałożeniu lub zastosowaniu środka dyscyplinarnego, w tym kary finansowej, lub środka o podobnym charakterze,
• przymusie, zastraszaniu lub wykluczeniu,
• mobbingu,
• dyskryminacji,
• niekorzystnym lub niesprawiedliwym traktowaniu,
• wstrzymaniu udziału lub pominięciu przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe,
• nieuzasadnionym skierowaniu na badania lekarskie, w tym badania psychiatryczne, chyba że przepisy odrębne przewidują możliwość skierowania pracownika na takie badania,
• działaniu zmierzającym do utrudnienia znalezienia w przyszłości pracy w danym sektorze lub w danej branży na podstawie nieformalnego lub formalnego porozumienia sektorowego lub branżowego,
• spowodowaniu straty finansowej, w tym gospodarczej, lub utraty dochodu,
• wyrządzeniu innej szkody niematerialnej, w tym naruszeniu dóbr osobistych, w szczególności dobrego imienia sygnalisty.

Odszkodowania za nieprawidłowości

Sygnalista, wobec którego dopuszczono się działań odwetowych, ma prawo do odszkodowania w wysokości nie niższej niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej czyli nie mniej niż 7 155,48 zł.

Natomiast osoba, która poniosła szkodę z powodu świadomego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji przez sygnalistę, ma prawo do odszkodowania lub zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych od sygnalisty, który dokonał takiego zgłoszenia lub ujawnienia publicznego.

Dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nie może stanowić podstawy odpowiedzialności, w tym odpowiedzialności dyscyplinarnej lub odpowiedzialności za szkodę z tytułu naruszenia praw innych osób lub obowiązków określonych w przepisach prawa, w szczególności w przedmiocie:

• zniesławienia,
• naruszenia dóbr osobistych,
• praw autorskich,
• przepisów o ochronie danych osobowych oraz
• obowiązku zachowania tajemnicy, w tym tajemnicy przedsiębiorstwa, z zastrzeżeniem art. 5,

pod warunkiem że sygnalista miał uzasadnione podstawy sądzić, że zgłoszenie lub ujawnienie publiczne jest niezbędne do ujawnienia naruszenia prawa zgodnie z ustawą.

Zgłoszenie wewnętrzne

Podmiot prawny, na rzecz którego według stanu na dzień 1 stycznia lub 1 lipca danego roku wykonuje pracę zarobkową co najmniej 50 osób ustala wewnętrzną procedurę dokonywania zgłoszeń naruszeń prawa i podejmowania działań następczych, zwaną dalej „procedurą zgłoszeń wewnętrznych”, zgodną z wymogami określonymi w niniejszym rozdziale.

Do liczby 50 osób wykonujących pracę zarobkową na rzecz podmiotu prawnego wlicza się pracowników w przeliczeniu na pełne etaty lub osoby świadczące pracę za wynagrodzeniem na innej podstawie niż stosunek pracy, jeżeli nie zatrudniają do tego rodzaju pracy innych osób, niezależnie od podstawy zatrudnienia.

Sposoby przekazywania zgłoszeń wewnętrznych obejmują co najmniej możliwość dokonywania zgłoszeń ustnie lub pisemnie. Zgłoszenie ustne może być dokonane telefonicznie lub za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej w rozumieniu art. 2 pkt 5 ustawy z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz. U. z 2020 r. poz. 344).

Zgłoszenie zewnętrzne

Sygnalista może dokonać zgłoszenia zewnętrznego bez uprzedniego dokonania zgłoszenia wewnętrznego. Zgłoszenie zewnętrzne jest przyjmowane przez Rzecznika Praw Obywatelskich albo organ publiczny.

Kiedy nastąpi wejście ustawy?

Projekt ustawy przewiduje, że ustawa wejdzie w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia, z wyjątkiem art. 25 ust. 1 pkt 8 oraz przepisów rozdziału 4, które to zaczną obowiązywać dopiero po upływie sześciu miesięcy od ogłoszenia.

Podsumowanie

Pod wpływem wyzwań związanych z atmosferą nieufności i obawą o konsekwencje dla sygnalistów w miejscu pracy podjęto działania w postaci wprowadzenia przepisów o ochronie sygnalistów. Cel tego aktu prawnego jest klarowny: zbudowanie bezpiecznego środowiska dla pracowników, w którym mogą swobodnie zgłaszać nieprawidłowości, bez obaw przed represjami ze strony pracodawcy.

Wprowadzenie regulacji o ochronie sygnalistów ma na celu przełamanie bariery strachu i zmniejszenie ryzyka izolacji zawodowej, jak również problemów zdrowotnych wynikających z presji społecznej. Z jednej strony przepisy mają zagwarantować pewność pracownikom co do rzetelnego rozpatrywania ich zgłoszeń przez pracodawców. Z drugiej zaś strony, istotnym celem jest zminimalizowanie lęku przed możliwymi represjami, które skutecznie zniechęcają do ujawniania nieprawidłowości.