Prawa i obowiązki pracodawców w kontekście ustawy oraz w stosunku do pracowników powołanych do służby.

W dniu 23 kwietnia 2022 r. weszła w życie ustawa z dnia 11.03.2022 r. o obronie Ojczyzny (Dz. U. z 2022 r. poz. 655), która reguluje nie tylko kwestie dotyczące powinności obronnych obywateli, ale także prawa i obowiązki pracodawców w kontekście ustawy oraz w stosunku do pracowników powołanych do służby i zastępuje kilka obowiązujących dotąd regulacji, w tym ustawę z 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony. 

Zmiany wprowadzone zostały również w zapisach Kodeksu pracy, choć jedynie dostosowujące do ustawy, m.in. w art. 1552 regulującym proporcjonalność urlopu wypoczynkowego po okresie nieobecności w § 1 pkt 3) przywołane zostały aktualne rodzaje służby wojskowej t.j. pełnienia zasadniczej służby wojskowej, pełnienia terytorialnej służby wojskowej rotacyjnie, pełnienia służby w aktywnej rezerwie, odbywania ćwiczeń wojskowych w ramach pasywnej rezerwy albo pełnienia służby zastępczej.

Z punktu widzenia obowiązków pracodawcy i uprawnień pracowników kluczowe jest jego zakwalifikowanie do danego rodzaju służby wojskowej. Od tego zależy bowiem zakres obowiązków i uprawnień stron umowy o pracę. Zgodnie z art. 129 ustawy służbę wojskową dzieli się na czynną służbę wojskową i służbę w rezerwie. 

• Dobrowolna zasadnicza służba wojskowa

Ten rodzaj służby wojskowej będzie opierał się na ochotnikach. Na czas trwania szkoleń pracodawca udziela pracownikowi urlopu bezpłatnego. Pomimo zatem powołania do tej służby stosunek pracy nie ulega rozwiązaniu, a jedynie zawieszeniu na okres szkoleń. W okresie od momentu poinformowania pracodawcy o terminie rozpoczęcia szkolenia podstawnego do dnia jego zakończenia oraz w okresie trwania szkolenia specjalistycznego i przez okres 12 miesięcy od jego zakończenia pracodawca nie będzie mógł rozwiązać ani wypowiedzieć umowy o pracę z pracownikiem odbywającym takie szkolenie, chyba że pracownik wyrazi na to zgodę. 

Powyższy zakaz nie obejmuje jednak pracowników zatrudnionych na okres próbny oraz na czas określony do 24 miesięcy, także przypadków likwidacji lub upadłości pracodawcy, rozwiązania umowy o pracę z winy pracownika bez okresu wypowiedzenia (art. 52 kodeksu pracy) i zwolnień grupowych.

Na wniosek pracownika powołanego do tej służby pracodawca jest również zobowiązany udzielić dwóch dni zwolnienia od pracy bez zachowania prawa do wynagrodzenia. Te dwa dni zwolnienia nie przypadają na dni szkoleń. Pracodawca może oczywiście na własny koszt wypłacić pracownikowi wynagrodzenie za te dwa dni zwolnienia. To uprawnienie nie przysługuje jednak w przypadku, gdy powołanie następuje w trybie natychmiastowego stawiennictwa się pracownika do służby.

• Obowiązkowa zasadnicza służba wojskowa

Obowiązkowa służba zasadnicza to nic innego jak obowiązkowy pobór. W okresie pełnienia służby stosunek pracy trwa. Ustawa nie przewiduje udzielenia pracownikowi urlopu bezpłatnego na okres służby, co wydaje się niedopatrzeniem, skoro taki urlop otrzymuje osoba powołana do dobrowolnej zasadniczej służby wojskowej czy osoba pełniąca terytorialną służbę wojskową. 

Ochrona trwałości stosunku pracy podobnie jak w przypadku dobrowolnej zasadniczej służby wojskowej rozwiązanie umowy o pracę w okresie powołania do służby może nastąpić jedynie za zgodą pracownika.

Po zwolnieniu ze służby pracownik ma 30 dni na zgłoszenie się do pracodawcy w celu podjęcia pracy. W przypadku takiego zgłoszenia pracodawca jest obowiązany zatrudnić pracownika na poprzednio zajmowanym stanowisku lub na stanowisku równorzędnym pod względem rodzaju pracy oraz wynagrodzenia. Jeżeli pracownik nie zgłosi się do pracodawcy w celu podjęcia pracy, wówczas stosunek pracy wygasa z mocy prawa z upływem tego 30-dniowego terminu. 

Pracownikowi przysługują dwa dni zwolnienia od pracy analogicznie jak w przypadku służby dobrowolnej.

• Terytorialna służba wojskowa

Ta służba pozwala na pogodzenie życia zawodowego i prywatnego ze służbą ojczyźnie. Jest formacją dobrowolną – powołanie następuje na wniosek zainteresowanego. Okres powołania wynosi od roku do sześciu lat, przy czym może być przedłużany. 

W przypadku pracowników powołanych do terytorialnej służby wojskowej zasady rozwiązywania umów są analogiczne jak w przypadku obowiązkowej zasadniczej służby wojskowej. 

W przypadku odbywania służby rotacyjnej pracownik korzysta z urlopu bezpłatnego. Udziela się go na wniosek pracownika, a w przypadku wezwania w trybie natychmiastowego stawiennictwa – na podstawie zawiadomienia organu wojskowego. 

W przypadku powołania pracodawca jest zobowiązany wypłacić pracownikowi odprawę w wysokości dwutygodniowego wynagrodzenia. Odprawa przysługuje tylko raz.

Na wniosek pracownika, który pełnił terytorialną służbę wojskową rotacyjnie, jednorazowo, nieprzerwanie przez okres co najmniej 30 dni, pracodawca jest obowiązany udzielić mu zwolnienia od pracy po odbyciu tej służby na jeden dzień, bez zachowania prawa do wynagrodzenia.

Pracownikowi powołanemu do terytorialnej służby wojskowej ponadto przysługują, na jego wniosek, dwa dni wolnego od pracy bez wynagrodzenia, chyba że pracownik został powołany w trybie natychmiastowego stawiennictwa.

• Zawodowa służba wojskowa

Ten rodzaj służby obejmuje żołnierzy zawodowych. Powołanie następuje na podstawie dobrowolnego zgłoszenia, na czas nieokreślony. 

Z dniem stawienia się pracownika do tej służby stosunek pracy wygasa z mocy prawa. Pracownikowi przysługuje jednocześnie prawo do ostatnio pobieranego wynagrodzenia do końca miesiąca kalendarzowego, w którym ma stawić się do służby. Niezależnie zatem kiedy stawi się do służby, pracownikowi należy wypłacić wynagrodzenie za cały miesiąc (a nie proporcjonalnie do czasu wykonywania pracy). 

• Aktywna i pasywna rezerwa

Służbę w aktywnej rezerwie pełni się raz na kwartał jednorazowo przez co najmniej dwa dni w czasie wolnym od pracy oraz jednorazowo przez 14 dni co najmniej raz na trzy lata. Ten rodzaj służby może być również pełniony w trybie natychmiastowego stawiennictwa. Pracownik jest zobowiązany poinformować o tych dniach i ich zmianie swojego pracodawcę.

Z kolei pasywna rezerwa sprowadza się do odbywania ćwiczeń wojskowych, a także udziału w zwalczaniu klęsk żywiołowych, w akcjach poszukiwawczych oraz ratowaniu życia ludzkiego. Ćwiczenia wojskowe nie mogą przekraczać łącznie 90 dni w ciągu roku. 

W obu przypadkach ustawodawca nie przewidział udzielania urlopu bezpłatnego na okres służby w rezerwie. W związku z tym należy uznać, że okres służby stanowi usprawiedliwioną nieobecność w pracy, za którą pracownikowi nie przysługuje wynagrodzenie.